Džamija je bila polazna tačka za stvaranje islamske kulture i umjetnosti. Pojam džamija na bosanskom jeziku označava islamsku bogomolju, primljena je preko turskog, potječe od arapske sintagme (al-masgid) al-gami’ : velika, središnja džamija u kojoj se obavlja molitva petkom, dok se riječ mesdžid upotrebljava za svaku manju islamsku bogomolju. Džamije nisu bile samo mjesta molitvi, nego i mjesta gdje su se izučavale religijske i naučne discipline.
Širenjem osmanske vlasti na bosanskohercegovačko područje, džamija se, shodno tom podneblju, oblikovala i dobijala drugačije arhitektonske oblike. Džamije su podizane posredstvom vakufa i imale su značajnu ulogu u formiranju osmanskog urbanog naselja.
Džamije u fojničkom kraju uglavnom se nazivaju po svojim graditeljima (vakifima). Najmonumentalnije džamije u Fojnici podigli su porijeklom domaći ljudi, kao što je to bio slučaj i u drugim bosanskohercegovačkim gradovima. Prema raspoloživim izvorima, kasaba Fojnica bez naselja imala je tri džamije: Atik, Čaršijsku (Šaban Ahmedovu) i Pavlovačku (Hadži Muharemovu), dok za fojnička naselja izvori spominju četiri džamije: u Ostružnici, Pločarima, Dusini, Gvožđanima, a vjerovatno i u Hotigošću, Predoli, Prokosu i Šćitovu.
Džamije fojničkog kraja do sada nisu istražene, te ćemo se dotaći i ovih naselja kako bismo dali svoj doprinos historiografiji.
Kad govorimo o arhitekturi džamija, saznajemo da su džamije u fojničkom kraju građene isključivo drvenim materijalom, osim Sukije (Šaban Ahmedove), koja je imala kamenu munaru.
U Pločarima je postojala džamija iz osmanskog perioda, stara oko 300 godina, koja je zapaljena zajedno sa abdesthanom i gasulhanom u posljednjem ratu.
Postoje usmena predanja da je džamija u Gvožđanima sa Atik džamijom najstarija džamija u fojničkom kraju – i danas su vidljivi temelji i sofe džamije koji ukazuju na osmansku arhitekturu.
Nepoznati vakif podiže džamiju i mekteb u Dusini i za njihov rad i uzdržavanje namjenjuje prihode sa uvakufljene zemlje. Ime vakifa, predmet i datum uvakufljenja do danas nisu istraženi. Džamija u Dusini je obnovljena, čime su izgubljena obilježja nekadašnje osmanske arhitekture, te mogućnost procjene kada je izgrađena u osmanskom periodu.
I naselje Ostružnica, poznato još iz srednjeg vijeka kao rudarsko naselje, imalo je staru drvenu džamiju. Nemamo pouzdanih izvora kada je prvi put sagrađena džamija. Detaljnom analizom pronašli smo historijski izvor gdje se spominje berat sultana Mustafe III, iz kojeg saznajemo da je džamiju sagradio Mehmed-paša Mujanović 1767. godine. Za njenog prvog hatiba postavljen je dobrotvorov sin Omer-hodža, što je upisano u beratu sultana Mustafe III iz 1181. (1768.) godine. Da li je to ranije bio mesdžid, pa je vakif sagradio džamiju ili je stara džamija obnovljena – za sada još nemamo detaljnih podataka.
Nemamo konkretnih podataka koliko je bilo fojničkih džamija, ali na osnovu jednog historijskog izvora saznajemo da je u Fojnici u prvoj polovini 18. stoljeća bilo 11 džamija.
Autor: Mr. Haris Zulum, profesor historije
IZVOR: Haris Zulum – ISLAMSKA KULTURA FOJNIČKOG KRAJA U OSMANSKOM PERIODU; UNIVERZITET U SARAJEVU, FAKULTET POLITIČKIH NAUKA, Sarajevo, 2023.
