Džamije u fojničkom kraju tokom osmanskog perioda (1463.-1878.) uglavnom se nazivaju po svojim graditeljima (vakifima). Najmonumentalnije džamije u Fojnici podigli su porijeklom domaći ljudi, kao što je to bio slučaj i u drugim bosanskohercegovačkim gradovima.
Druga značajna džamija Fojnice jeste Sukijja (Čaršijska), koja se nalazila u čaršiji, centru kasabe Fojnice. Na osnovu tariha (hronograma) na perzijskom jeziku saznajemo da je izgrađena 1077, odnosno 1666/67. godine, te da je vakif Šaban, sin Ahmeda, te se još naziva i Šaban Ahmedova džamija. Vršio je službu kadije u Kreševu i Fojnici s izvjesnim prekidima u periodu od 15 godina, od 1655. do 1670. godine. Prema tradiciji, ukopan je uz temelje ranije kamene munare, pod nišanima bez natpisa. Pored džamije vakif je sagradio i osnovnu školu (muallimhanu), a nešto kasnije medresu i tekiju.
Šaban-efendijina vakufnama iz tog vremena do danas nije pronađena. I. Bušatlić navodi: „Sudeći po veličini i izgledu samih objekata, može se zaključiti da je to bio relativno bogat vakuf. Potvrđuje to i činjenica da se upravo oko njih razvila fojnička čaršija pa je i džamija prozvana Sukijja. Nakon što je spalio Sarajevo, jedan odred Eugena Savojskog spalio je i Fojnicu. „Ponos muderrisa Šaban-efendija, sin Ahmed-agin“ (bivši kreševski kadija, koji je krajem života sudnicu zamijenio školom ili njegov istoimeni unuk?), nakon što je obnovio spaljene hajrate, uvakufljuje 1127/1715. tri dućana (kafana, berbernica i pekara) i 120.000 akči novca u gotovini da bi svome gradu i privredi u njemu udahnuo novi život. Iz historijskih izvora saznajemo da je Šaban-efendijin vakuf imao 12 dućana na raspolaganju.
Čaršijska džamija se arhitektonski razlikovala od ostalih džamija u fojničkom kraju. Vakif je to vjerovatno i htio, te je uz nju izgradio kamenu munaru. Čaršijska džamija je do danas nekoliko puta obnavljana, čime se izgubio izgled nekadašnje osmanske arhitekture. Uz Šaban Ahmedovu (Čaršijsku) džamiju nalazi se prostran harem, u kojem ima pedesetak nadgrobnih spomenika, među kojima nekoliko vrlo lijepo izrađenih, koji su od izuzetne kulturno-historijske vrijednosti. Iz njihovih natpisa saznajemo da je tu sahranjeno i nekoliko muderrisa Medrese, službenika džamije (imama i hatiba) i muallima mekteba te drugih uglednih fojničkih porodica: Čohadžića, Abdurezakovića, Zupčevića, Huzbašića i drugih. Najstariji je iz 1145. (1732) godine, a ostali datumi se kreću do 1872. godine.
Autor: Mr. Haris Zulum, profesor historije
IZVOR: Haris Zulum – ISLAMSKA KULTURA FOJNIČKOG KRAJA U OSMANSKOM PERIODU; UNIVERZITET U SARAJEVU, FAKULTET POLITIČKIH NAUKA, Sarajevo, 2023.
